بررسی منابع تنب بزرگ و کوچک در کتابخانه مجلس؛
تنب بزرگ و کوچک ایران از نگاه سیّاحان و مأموران بریتانیایی قرن نوزدهم
کتابخانه ایران‌شناسی مجلس شورای اسلامی، منابع ارزشمندی در حوزه ایران‌شناسی در اختیار دارد. با توجه به مسائل پیش آمده در خصوص ادعای مالکیت جزایر سه گانه تنب کوچک و بزرگ و ابوموسی، این کتابخانه بر آن شد تا با بررسی قدیمی‌ترین منابع خود، این ادعای غیر علمی را رد کند. در این خصوص، در مطلب نخست، دو جزیره تنب بزرگ و کوچک ایران، در سفرنامه‌های سیّاحان و مأموران بریتانیایی قرن نوزدهم بررسی شده که در آن به تعلق این جزیزه به ایران به اذعان سیّاحان انگلیسی در دوران قاجار، پرداخته شده است.
مطابق اطلاعات مکتوب، جزایر تنب بزرگ و تنب کوچک از دیرباز مانند جزیره‌های دیگر دهانه هرمز همچون «فارور» و «ابوموسی» در قلمرو آب و خاک ایران و تحت سلطه حکام و امرای ایرانی قرار داشته، به طوری‌که نمایندگان حکام و مأموران وصول مالیات به این جزایر اعزام می‌شده‌اند. اما سال‌ها پس از آن، یعنی در اوایل قرن بیستم و در اولین سال‌های بعد از جنگ جهانی اول، دولت انگلستان با کمک نیروی دریایی گشتی خود در آب‌های خلیج فارس و اقیانوس هند، مانع فعالیت مأموران گمرکی و مالیاتی ایران در این جزیره‌ها شده است. (اقتداری، 1357).
از سوی دیگر، مأموران بریتانیایی قرن نوزدهم، یعنی قبل از این اقدامات دولت انگلیس، که از این مناطق دیدن می‌کرده‌اند، در سفرنامه‌هایشان با ذکر جزئیات و دقت، طول و عرض جغرافیایی و موقعیت مکانی دو تنب بزرگ و کوچک را محاسبه، و درباره آن مطالبی در سفرنامه‌هایشان نوشتند.
در ادامه به سفرنامه‌های سه تن از مأموران مشهور بریتانیایی دوره فتحعلی شاه قاجار، کاپیتان سرجان مالکوم، جیمز موریه و جان مکدونالد کینیر در ایران اشاره می‌شود:
کاپیتان سر جان مالکوم انگلیسی، مأمور اعزامی حکومت بریتانیا به دربار فتحعلی شاه قاجار در کتاب «روزنامه سفر هیئت سرجان ملکم به دربار ایران در سال‌های 1799، 1800 و 1801 میلادی» می‌نویسد: «روز 29 آپریل 1801 میلادی، هنگام طلوع آفتاب از جزایر تنب بزرگ و کوچک گذشتیم. بین این جزایر کشتی‌های خصوصی فرانسوی در رفت و آمدند». (مالکوم، 1363، 95).
جیمز موریه، دیپلمات و نویسنده انگلیسی قرن 19م. و مامور سیاسی دوره فتحعلی شاه قاجار در سال 1808 میلادی ذیل منصب منشی‌هارفورد جونز سفیر بریتانیا به ایران سفر کرد. وی در جلد دوم کتاب خود با عنوان «سفرنامه جیمز موریه» می‌نویسد: «در تاریخ بیستم فوریه، پس از دیدن جزیره قشم، به نزدیکی دو جزیره موسوم به تنب بزرگ و کوچک رسیدیم که نام فارسی آنها «گنبد» است. تنها جاهایی که پوشش گیاهی داشت تنب بزرگ و کوچک بود که اندکی گیاه در آنجا دیدیم. پهنای جزیره تنب کوچک را 26 درجه و 15 دقیقه شمالی حساب کردیم که در نصف النهار 55 درجه و 7 دقیقه و 45 ثانیه خاوری قرار داشت. پهنای جزیره تنب بزرگ را 26 درجه و 14 دقیقه شمالی و درازای آن را 55 درجه و 19 دقیقه و 45 ثانیه خاوری حساب کردیم. فاصله میان تنب بزرگ و کوچک 7.8 میل است.» (موریه، ج.2.، 62)
جان مکدونالد کینیر، مأمور انگلیسی دوره فتحعلی‌شاه قاجار نیز، در سال 1810 میلادی به ایران سفر و به منظور آگاهی حکومت هند بریتانیا از موقعیت جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران دیده‌ها و شنیده‌های خود را در کتابی با عنوان «خاطره‌ای جغرافیایی از امپراطوری ایران» منتشر می کند. او در کتاب خاطرات خود طول و عرض جغرافیایی تنب کوچک و بزرگ را می‌پیماید و می‌نویسد: «تنب بزرگ، جزیره‌ای با سه مایل درازا و دو و نیم مایل پهنا است. کشتی‌ها می‌توانند در نیم مایلی ساحل آن حرکت کنند. تنب کوچک جزیره‌ای کوچک‌تر از تنب بزرگ است که در چهار مایلی آن قرار گرفته است؛ خشک و صخره‌ای ست و باید با احتیاط به آن نزدیک شد.» (کینیر، 1395، ص. 21).
همان‌طور که در این سفرنامه‌ها ذکر شده، کشتی‌هایی بین این دو جزیره در رفت و آمد بودند و از طرفی موقعیت جغرافیایی و طول و عرض این دو جزیره برای این مأموران مسئله مهمی محسوب می‌شده که بدان با جزئیات اشاره کرده‌اند!
منابع:
اقتداری، احمد، 1357، سرگذشت تاریخی چهار جزیره در خلیج فارس. نشریه یغما، سال سی و یکم، شماره 1، ص. 46-49.
کینیر، جان مکدونالد، 1396، خاطره‌ای جغرافیایی از امپراطوری ایران. ترجمه شهرزاد رضایی مقدم. تهران: پژواک خرد پارسیان.
مالکوم، سر جان، 1363، روزنامه سفر هیئت سرجان ملکم به دربار ایران در سال‌های 1799، 1800، 1801. به قلم ویلیام‌هالینگبری. ترجمه امیرهوشنگ امینی. تهران: کتاب سرا.
موریه، جیمز جاستینین، 1386، سفرنامه جیمز موریه . ج.2. ترجمه ابوالقاسم سری. تهران: توس.
گزارشی از: کتابخانه ایران شناسی مجلس
تصاویر
نظر دهید