به مناسبت هفتۀ کتاب و کتابخوانی؛
بانی سلسلۀ قاجار، ناجی کتاب‌های سلطنتی ایران
تاریخ تاسیس کتابخانه کاخ گلستان، به دوره حکمرانی خاندان قاجار برمی‌گردد. آغامحمد خان، بخشی از کتاب‌های کتابخانه سلطنتی را تحویل فتحعلی‌شاه کتاب دوست می‌دهد. بدین ترتیب اتاقی در کاخ گلستان به شکل انبار کتاب برای کتابخانه ساخته می‌شود. پس از محمدشاه قاجار، این مجموعه به دست ناصرالدین شاه می‌رسد. ناصرالدین شاه کتابخوان، خود را رئیس کتابخانه می‌خواند و کلیددارش می‌شود!
کتابخانه ایران‌شناسی مجلس در گزارشی، به نظرات دو تن از مأموران بریتانیایی دوره پهلوی اول و دوم راجع کتابخانه کاخ گلستان پرداخته است.
در خاطرات بدری آتابای، کتابدار، فهرست نویس و رییس کتابخانه سلطنتی کاخ گلستان (تا سال 1357ش.) آمده است: «کتاب‌های کتابخانه سلطنتی، میراثی از کتابخانه سلطنتی هلاکو خان مغول در مراغه می‌باشد که توسط دانشمند شهیر ایرانی، خواجه نصیرالدین طوسی تاسیس شد. در زمان سلاطین صفویه این کتابخانه از مراغه به اصفهان نقل مکان کرد و البته مقداری کتاب هم به آن اضافه گردید. پس از دوران افشاریه و زندیه، کتاب ها به حکومت قاجارها منتقل شد. در آن دوران به علت جنگ و جدال و تفرقه ای که بین ملت و دولت وجود داشت، خیلی از منابع به غارت رفت تا اینکه آغامحمدخان قاجار، قسمت عمده ای از این کتاب‌ها را از چنگ غارتگران، گرفت، جمع آوری کرد و به فتحعلی شاه علاقه مند به کتاب و شعر و خط تحویل داد». همچنین، حسن میرزامحمد علایینی، امین اموال و مسئول کتابخانه سلطنتی بعد از انقلاب تا سال 1386ش. نیز نقش آغامحمدخان قاجار در نجات کتاب‌ها را تایید و افزوده است: «آغامحمدخان دستور جمع آوری کتاب ها را می‌دهد و کتابخانه ای در ارگ تهیه می‌کند».
ادوارد دنیسن راس (Ross, Edward Denison, 1871-1940) یکی از سیاحان مشهور بریتانیایی، در دوره حکومت پهلوی اول به ایران سفر کرده و سفرنامه معروف خود با عنوان «ایران و ایرانیان» را در سال 1934م./ 1312ش. تالیف کرده است. او راجع به کاخ گلستان و کتابخانه نفیسش و تلاش اولیه آغامحمدخان قاجار در جمع آوری کتاب‌ها نوشته است: «در سال 1788م./ 1166ش.، آغا محمد خان (تاریخ حکومت: 1779-1797م.)، بانی سلسلۀ قاجار، طهران را پایتخت خویش نمود؛ وی اقدامی برای زیبایی شهر انجام نداد اما توانست اموال و اثاثیه سلطنتی را در قصری معروف به کاخ گلستان جای دهد. از جملۀ این اسباب و اثاثیه، کتابخانۀ بسیار نفیسی است که فهرستی از کتب آن تهیه نکرده اند حال اگر از روی معدودی از نمونه هایی که به نظر نگارنده رسیده بخواهیم قضاوت کنیم، کتابخانۀ سلطنتی باید دارای نسخ گرانبهای بسیاری باشد. نزدیک این کتابخانۀ کوچک، تالار بسیار بزرگی واقع شده که آنرا به صورت موزه درآورده اند. موزۀ مزبور علاوه بر آنکه مجموعه ای از ساعت های دیواری و ظروف و غیره دارد که ناصرالدین شاه در دوره سلطنت خود گردآورد؛ دارای دو شی مرصع و جواهرنشان نیز می‌باشد که فوق العاده جالب توجه و نفیس اند. یکی از اینها تختی است معروف به تخت طاووس.»
سینتیا هلمز بریتانیایی (Helms, Cynthia)، همسر سفیر آمریکا در ایران دهۀ هفتاد میلادی، همزمان با حکومت پهلوی دوم در ایران حضور داشت و سفرنامه «خاطرات همسر سفیر» را نگاشت. وی در بازدید از کتابخانه کاخ گلستان نوشته است: «کتابخانه ای آنجا بود که گنجینه ای از دست نوشته های تزئین یافتۀ زیبا و مرقعاتی که به دست خطاطان مشهوری نوشته شده بود در آنجا وجود داشت. در میان کتاب‌ها، شاهنامۀ فردوسی، همراه با دواوین دیگر شعرای قرون گذشته که تا به امروز دست به دست گشته اند، دیده می‌شد. این کتابخانه در قرن هجدهم بدست فراموشی سپرده شد و بسیاری از کتاب‌های آن به سرقت رفت. چند سال پیش قسمتی از این مجموعۀ گرانبها، من جمله کتاب‌هایی از قرن سیزدهم میلادی، که کپک زده و رویهم انباشته شده بود در یکی از اتاقهای متروک قصر گلستان پیدا شد. بعضی از آنها خوشبختانه هنوز در وضعیت نسبتاً خوبی بودند که توانستند آنها را طبقه بندی و محافظت نمایند».
در ادامه باتوجه به گفته خانم هلمز که «تعدادی از این کتاب ها در قرن هجدهم میلادی به سرقت رفته»، این دوره مصادف است با دورۀ صفویه، افشاریه، زندیه، اوایل دورۀ قاجاریه و پادشاهی آغامحمدخان قاجار که ممکن است منظور وی دوران ابتدایی حکومت قاجارها بر ایران باشد. همچنین کتاب‌های قرن سیزدهم میلادی که ایشان به آن اشاره کرده، ممکن است همان کتاب‌های کتابخانه خواجه نصیرالدین طوسی در مراغه باشد که اگر این فرضیه را صحیح درنظر بگیریم، آیا کتابخانه کاخ گلستان امروزه امانتدار کتاب‌های کتابخانه ای است که با پیشنهاد خواجه نصیرالدین طوسی و در دوران حکومت هلاکوخان، فرمانروای امپراتوری ایلخانی در مجاورت رصدخانۀ مراغه تاسیس شده است؟
منابع:
ـ آتابای، بدری. (1397). دزدی از کتابخانه سلطنتی در خاطرات بدری آتابای (کتابدار و فهرست نویس و رئیس کتابخانه سلطنتی تا سال 1357) مجموعه تاریخ شفاهی هاروارد. قابل دسترس از: https://tehranshenasi.com/
ـ حیدری، آزاده. (1402). نمایه نامه تحلیلی موضوعی سفرنامه های ترجمه شده سیاحان انگلیسی درباره ایران. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. (3ج.)
ـ ذکاء، یحیی. (1349). تاریخچه ساختمان های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان. تهران: وزارت فرهنگ و هنر. (ص. 123، 130)
ـ راس، ادوارد دنیسن. (1311). ایران و ایرانیان. ترجمه شایگان ملایری. تهران: چاپخانه فردوسی. ص. 89-90
هلمز، سینتیا. (1370). خاطرات همسر سفیر. تهران: نشر البرز. ص. 28-30
ـ همایون، خداداد؛ امین دهقان، فائزه. (1400). تاریخ شفاهی کاخ گلستان. تهران: پرنده. (مصاحبه با حسن میرزامحمد علایینی، مسئول کتابخانه سلطنتی (ص. 678-707)
گزارشی از کتابخانه ایران شناسی مجلس
نظر دهید